Από τα πρώτα βήματα του στην Γη ο άνθρωπος μετακινείται συνεχώς. Η μετανάστευση, εθελούσια ή αναγκαστική, αποτελεί ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα του ανθρώπου στο πέρασμα του χρόνου.

Το μάθημα διακρίνεται σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος εκκινεί με μία χαρτογράφηση του σύγχρονου προσφυγικού και μεταναστευτικού ζητήματος και στη συνέχεια επιχειρεί να εξηγήσει ιστορικά το φαινόμενο.
Μελετά το φαινόμενο από τα τέλη του 19ου αιώνα με τη δημιουργία των εθνικών κρατών και των συνόρων και τις μετακινήσεις πληθυσμών στην Ευρώπη ως συνέπεια διώξεων (Ρωσία – Εβραίοι) ή καταπίεσης και πείνας (Ιρλανδία – Αμερική). Οι περιφερειακές συγκρούσεις (Βαλκανικοί Πόλεμοι) και ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος φέρνουν στο προσκήνιο νέες μορφές διώξεων με μετακινήσεις πληθυσμών που παίρνουν δραματική μορφή (εθνοκάθαρση χριστιανικών πληθυσμών 1914-1915 στην Ανατολία, γενοκτονία των Αρμενίων – 1915). Ειδικά στο αρμενικό ζήτημα η αναγκαστική μετακίνηση έχει ως στόχο την φυσική εξόντωση. Παράλληλα εξετάζεται το φαινόμενο της οικονομικής μετανάστευσης προς τις χώρες του νέου κόσμου (Αμερική – Καναδά) και η δημιουργία των νέων κοινωνιών με τα πολλαπλά πολιτισμικά χαρακτηριστικά και τις διακριτές κοινότητες. Η Μικρασιατική Καταστροφή και η ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας ονοματοθετεί τον χαρακτηρισμό του «πρόσφυγα» που θα γίνει διακριτό γνώρισμα για γενεές Ελλήνων.
Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος χαρακτηρίζεται από μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών και από το Ολοκαύτωμα των Εβραίων της Ευρώπης. Ο μεταπολεμικός κόσμος δημιουργεί την ανάγκη παροχής διεθνούς προστασίας και θεσμοθέτησης οργάνων και συμβάσεων για την αρωγή των προσφύγων (Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, 1950 – Σύμβαση της Γενεύης, 1951).
Το μάθημα στην συνέχεια επικεντρώνεται στην σύγχρονη εποχή και τον παγκοσμιοποιημένο κόσμο με τις συνεχείς μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές ειδικά στην ανατολική Μεσόγειο και την Ευρώπη. Εδώ εξετάζονται οι νέες διαδικασίες μετανάστευσης και εκμετάλλευσης με τα παράνομα δίκτυα διακίνησης ανθρώπων και το τράφικινγκ και το εθνικό και ευρωπαϊκό πλαίσιο προστασίας των προσφύγων και αντιμετώπισης της μετανάστευσης.
Οι μεταναστευτικές – προσφυγικές ροές δοκιμάζουν τις αντοχές των ευρωπαϊκών κοινωνιών και δίνουν έδαφος σε πολιτικές ομάδες με ξενοφοβικό – ρατσιστικό περιεχόμενο.

Το δεύτερο μέρος του μαθήματος, αντλώντας υλικό από τη λογοτεχνία, επανέρχεται στο περιεχόμενο των πρώτων έξι ενοτήτων, εικονογραφώντας το με επιλεγμένα παραδείγματα από την ελληνική και την παγκόσμια πεζογραφία. Τόσο οι μυθοπλαστικές αφηγήσεις (που κατά κύριο λόγο βασίζονται σε πραγματικές ιστορίες μεταναστών και προσφύγων από τα τέλη του 19ου έως και τις αρχές του 21ου αι.), όσο και οι προφορικές διηγήσεις, ντοκουμέντα/μαρτυρίες και σχετικά δοκίμια, εικονογραφούν αναστοχαστικά τα ιστορικά συμφραζόμενα που μελετήθηκαν στο πρώτο μέρος του μαθήματος. Η λογοτεχνία δεν αποτυπώνει απλώς τις βίαιες μετακινήσεις πληθυσμών, την αναγκαστική μετεγκατάσταση σε νέους τόπους και την υποδοχή του ξένου (πρόσφυγα ή μετανάστη) από τις επί μέρους τοπικές κοινωνίες/κοινότητες, αλλά εισάγει και έναν πλούτο ερωτημάτων για τα πολιτισμικά πλαίσια και τη βιωματική/ μικρή κλίμακα των κοινωνικών φαινομένων, διαστάσεις που συχνά χάνονται στις αφηγήσεις της δημόσιας/ επίσημης ιστορίας.

Στόχος του μαθήματος είναι να διακρίνει τις πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές όψεις της μετανάστευσης τόσο στις χώρες προέλευσης και εξόδου όσο και στις χώρες πρώτης ή τελικής υποδοχής, τη διαφορετική αντιμετώπιση που υπάρχει στον χρόνο, καθώς και τους τρόπους που η λογοτεχνία αναδεικνύει τις πολλαπλές πτυχές του φαινομένου.

Με την επιτυχή ολοκλήρωση του μαθήματος, οι φοιτήτριες/φοιτητές θα μπορούν:
• Να περιγράφουν και να προσδιορίζουν το ιστορικό πλαίσιο των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών στον κόσμο και τις ιδιαιτερότητες του
• Να αναγνωρίζουν την μετανάστευση ως ένα κεντρικό σημείο στην διαμόρφωση των σύγχρονων εθνικών κρατών
• Να προχωρούν σε κριτική αντιμετώπιση των ιστοριογραφικών ερμηνειών στη διαδικασίας διαμόρφωσης των διαφορετικών ταυτοτήτων (μετανάστης, οικονομικός μετανάστης, πρόσφυγας) και να αναγνωρίζουν τους σημαντικούς παράγοντες που επηρεάζουν τον ιστορικό ρου των μεταναστευτικών – προσφυγικών μετακινήσεων (Εθνικισμός, Πόλεμος, Παγκοσμιοποίηση, οικονομική εκμετάλλευση, πολιτικοί, οικονομικοί, εθνοτικοί και άλλοι λόγοι – κλιματική αλλαγή)
• Να μελετούν τις πρωτογενείς ιστορικές πηγές, να αξιολογούν τα στατιστικά δεδομένα για τους προσφυγικούς – μεταναστευτικούς πληθυσμούς και να εξηγούν τις αιτίες των γεγονότων και τις μακροπρόθεσμες συνέπειες τους
• Να εξηγούν την ιστορική συνέχεια και την διαφορετική πορεία των μεταναστευτικών – προσφυγικών μετακινήσεων με βάση τα ιστορικά – πολιτικά γεγονότα στην Μεσόγειο, την Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο

Βιβλιογραφία μαθήματος (Εύδοξος)

1. Δημήτρης Χριστόπουλος, Αν το προσφυγικό ήταν πρόβλημα, θα είχε λύση, Πόλις, Αθήνα 2020, κωδικός Εύδοξου 94643662
2. Ιάκωβος Μιχαηλίδης, Παιδιά του Οδυσσεά. Έλληνες Πρόσφυγες στη Μέση Ανατολή και στην Αφρική (1941-1946), Μεταίχμιο, Αθήνα 2018.

Επιπρόσθετη βιβλιογραφία για μελέτη

Βιβλιογραφία για περαιτέρω εμβάθυνση και μελέτη

• Αλβανός Ραϋμόνδος, Σλαβάφωνοι και πρόσφυγες, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2019, κωδικός Εύδοξου 86198875
• Νάσκου-Περράκη Παρούλα, Παπαγεωργίου Γιάννης, Μπαξεβάνης Χρήστος, Πρόσφυγες και Αιτούντες Άσυλο, Παγκόσμια, Ευρωπαϊκή και Εθνική διάσταση, Σάκκουλας, Αθήνα 2017, κωδικός Εύδοξου 68535188
• Κράλοβα Κατερίνα, Τσίβος Κώστας (επιμέλεια), Στέγνωσαν τα δάκρυα μας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2015, κωδικός Εύδοξου 50658357
• Κυρίδης Αργύρης Γ., Ανδρέου Αντρέας Π. (επιμ.), Όψεις της ετερότητας, Gutenberg, Αθήνα 2005, κωδικός Εύδοξου 31923
• Παπαγεωργίου Κωνσταντίνος, Οι πρόσφυγες και τα καθήκοντά μας απέναντί τους, Πόλις, Αθήνα 2017, κωδικός Εύδοξου 86056171
• Τρουμπέτα Σεβαστή (επιμ.), Το προσφυγικό και μεταναστευτικό ζήτημα, Παπαζήσης, Αθήνα 2012, κωδικός Εύδοξου 22766792
• Χατζηιωσήφ Χρ. 2002, (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αιώνα, Ο Μεσοπόλεμος 1922-1940, τ. Β1 (επιλεγμένα κεφάλαια για την μετανάστευση και την προσφυγιά), Βιβλιόραμα, Αθήνα 2002

Ξενόγλωσση βιβλιογραφία

• Bade, Klaus. Migration in European History, Blackwell, 2003
• Castles Stephen, The Age of Migration: International Population Movements in the Modern World, Macmillan International Higher Education, New York 1998
• Geddes, Andrew. The Politics of Migration and Immigration in Europe. Sage Publications, 2003.
• Genizi, Haim. America’s Fair Share: The Admission and Resettlement of Displaced Persons, 1945–1952. Detroit: Wayne State University Press, 1993.
• Clark, Bruce. Twice a Stranger: The Forced Migrations that Forged Modern Greece and Turkey, Cambridge: Harvard University Press, 2007.
• Koslowski Rey, Human Migration and the Conceptualization of Pre-Modern World Politics, International Studies Quarterly, Vol. 46, No. 3 (Sep., 2002), σ. 375-399
• Lucassen, Leo. The Immigrant Threat: The Integration of Old and New Migrants in Western Europe since 1850. Urbana, University of Illinois Press, 2005.
• Marrus, Michael. The Unwanted: European Refugees in the Twentieth Century. New York: Oxford University Press, 1985.
• Wyman, Mark. DPs: Europe’s Displaced Persons, 1945-1951. Ithaca: Cornell University Press, 1998.