Στο εισαγωγικό αυτό μάθημα προσεγγίζουμε την ευρωπαϊκή διανοητική, πολιτική και κοινωνική ιστορία των διακόσιων πενήντα χρόνων από το 1600 ως το 1850 υπό το πρίσμα ενός συγκεκριμένου τύπου μουσικης -της όπερας, μιας ‘διασκέδασης εξωτικής και παράλογης’ (Δόκτορ Τζόνσον).
Δεν επιδιώκουμε μια μουσικολογική προσέγγιση ούτε επιχειρούμε μια συνοπτική ιστορία της όπερας. Χρησιμοποιούμε την όπερα ως τεκμήριο, ως μέσο για να εξετάσουμε τους τρόπους με τους οποίους συλλάμβαναν και συζητούσαν τα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, από τους ανθρωπιστές ευγενείς που έφτιαξαν τις πρωτες όπερες σε ηγεμονικά παλάτια γύρω στα 1600, περνώντας από τους αυλικούς και τους αστούς που τροφοδότησαν το μελόδραμα σ’ όλη τη διάρκεια του δέκατου έβδομου και του δέκατου όγδοου αιώνα, αλλά και από τα λαϊκά στρώματα που το οικειοποιήθηκαν, και μέχρι τους Ρομαντικούς και τα εθνικά κινήματα του πρώιμου δέκατου ένατου αιώνα.
Κύριοι τόποι του μαθήματός μας είναι η αριστοκρατική όπερα της Φλωρεντίας, η εμπορική όπερα της Βενετίας, η αυλική όπερα της Νάπολης, του Λονδίνου, των Βερσαλλιών και της Πετρούπολης, η όπερα του Διαφωτισμού και της εποχής της Γαλλικής Επανάστασης, η όπερα και ο Ρομαντισμός, και η όπερα και το έθνος. Ζητήματα τάξης, φύλου, θρησκείας, έθνους, και ράτσας συζητούνται εν εκτάσει, καθώς και οι οριενταλιστικές και αποικιοκρατικές αντιλήψεις.
Στο μάθημά μας επισκεπτόμαστε σταθερά τις διαφορετικές χρονικότητες που συνδυάζει κάθε παράσταση όπερας. Διακρίνουμε δηλαδή και στοχαζόμαστε τον ιστορικό χρόνο της σύνθεσης, τον ιστορικό ή εξωιστορικό χρόνο στον οποίο εντοπίζουν την πλοκή ο λιμπρετίστας και ο συνθέτης, τον ιστορικό ή εξωιστορικό χρόνο στον οποίο τοποθετεί την πλοκή η συγκεκριμένη παράσταση που διαλέξουμε να παρακολουθήσουμε, τον ιστορικό χρόνο της παράστασης, και τέλος τον δικό μας ιστορικό και προσωπικό χρόνο. Επίσης υπάρχει, εκτός από αυτούς τους πέντε διαφορετικούς χρόνους, και ο εσωτερικός συναισθηματικός χρόνος των μουσικών στιγμών της πλοκής, που αποτυπώνεται μουσικά ιδίως στις άριες των πρωταγωνιστών και των πρωταγωνιστριών.
Πολύς κόσμος πιστεύει πως η μουσική μορφή της όπερας αντιστοιχεί σ’ ευαισθησίες περασμένων εποχών, ενώ σχολιαστές όπως ο Σλαβοϊ Ζίζεκ εντοπίζουν τη χρυσή εποχή της στον δέκατο ένατο αιώνα. Κάποιοι νομίζουν πως οι όπερες είναι για γιαγιάδες που σκοτώνουν το χρόνο τους στο Μέγαρο, ή για μπλαζέ αριβίστες και αργόσχολους που έχουν γραμένη την κοινωνια εκεί που δεν πιάνει μελάνι. Στο μάθημά μας ωστόσο δείχνουμε πως τέτοια στερεότυπα, μολονότι έχουν βεβαίως κάποια βάση, δεν αφορούν την όπερα στις καλύτερές της στιγμές και στις πιο ριζοσπαστικές της παραδόσεις. Εστιάζοντας στην όπερα πριν από τον δέκατο ένατο αιώνα, προσπερνούμε την περίοδο που είναι πιο γνωστή στον πολύ κόσμο αλλά και σημαντικά ονόματα όπως του Ροσσίνι και του Βάγκνερ. Στρέφουμε ιδίως την προσοχή μας στην αξιόλογη αναγέννηση, σήμερα, της παλαιότερης όπερας, αλλά και στις σύγχρονες παραγωγές που όχι μόνο μας κάνουν οικεία την πολιτική και τα κοινωνικά διλήμματα παλαιότερων αιώνων, αλλά και μας μιλούν άμεσα και βαθειά για τη δική μας ζωή.
Τα ονόματα συνθετών που θα συζητήσουμε συχνότερα είναι του Μοντεβέρντι και του μαθητή του Καβάλι, του Πέρσελ και του Πέπυς, του Βιβάλντι και του Χαίντελ, του Σαλιέρι και του Μότσαρτ. Και μεταξύ των σύγχρονων διευθυντών, του Ρενέ Γιάκομπς, του Ουίλλιαμ Κρίστι, του Άλαν Κέρτις, του Κρυστόφ Βαρλικόφσκι και του Πήτερ Σέλλαρς. Βασικό μας εγχειρίδιο, στα αγγλικά επειδή δυστυχώς δεν έχει μεταφραστεί ακόμη στα ελληνικά, η Ιστορία της Δυτικής μουσικής του Ρίτσαρντ Ταρούσκιν, ενώ επίσης θ’ αναφερθούμε στον κυριφαίο ιστορικό της τέχνης Άρνολντ Χάουζερ. Η λειτουργική γνώση της αγγλικής γλώσσας είναι λοιπόν απαραίτητη για να το μελετήσουμε, αλλά και για να παρακολουθήσουμε το μάθημα, στο πλαίσιο του οποίου συχνά προβάλλουμε όπερες με αγγλικούς υποτίτλους, επειδή δεν είναι διαθέσιμες με ελληνικούς.
Για να παρακολουθήσετε το μάθημα δεν απαιτείται προηγούμενη εξοικείωση με τον κόσμο της όπερας. Αρκεί να δείξετε σοβαρό ενδιαφέρον. Προκειμένου να γίνουν οι παραδόσεις πιο ελκυστικές δεν ακολουθούμε στην παρουσίασή μας αυστηρή χρονολογική σειρά, αλλά τις αρθρώνουμε γύρω από προβολές εξαιρετικών παραστάσεων, με ελληνικούς ή αγγλικούς υποτίτλους. Καθώς οι τελευταίες δεν είναι πάντοτε οι πιο ενδιαφέρουσες από μουσική άποψη, τις συμπληρώνουμε με αποσπάσματα από άλλες μουσικά εξαιρετικές παραστάσεις. Κάθε τρίωρο μάθημα ξεκινά με παρουσίαση μιας τέτοιας όπερας και ανίχνευση του ιστορικού της πλαισίου. Έπειτα, αφού την δούμε, τήν συζητούμε προσπαθώντας να εξηγήσουμε τις συνθήκες υπό τις οποίες δημιουργήθηκε, να ερμηνεύσουμε τις πολλαπλές της σημασιοδοτήσεις τόσο στη δική της εποχή όσο και αργότερα, και να παρουσιάσουμε τους διάφορους τρόπους με τους οποίους μπορεί να ιδωθεί σήμερα. Το μάθημα αυτό συνεχίζεται στο άλλο μάθημα επιλογής με θέμα τον ύστερο δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα, “Μουσική, Ιστορία, Πολιτική. Από τον Ρεαλισμό στους Μεταμοντέρνους”.

Το πρώτο και ουσιαστικότερο μαθησιακό αποτέλεσμα του μαθήματος είναι να μάθετε ν’ αναγνωρίζετε τις κοινωνικές δυνάμεις και τα ιδεολογικά σχήματα που ορίζουν την εποχή μας, και να τα κρίνετε. Κατά τα λοιπά, μετά τη συστηματική παρακολούθηση και επιτυχή ολοκλήρωση του μαθήματος θα μπορείτε ν’ αναγνωρίζετε, να περιγράφετε, να προσδιορίζετε, να στοχάζεστε, να εξηγείτε, να ερμηνεύετε, να κρίνετε και να διακρίνετε τα βασικά στοιχεία:
-Των διανοητικών κινημάτων του Διαφωτισμού και του Αντιδιαφωτισμού, και της διαδοχικής εμφάνισης των τριών θεμελιωδών ιδεολογιών του νεότερου κόσμου γύρω στην εποχή της Γαλλικής Επανάστασης, δηλαδή του συντηρητισμού, του φιλελευθερισμού και του ριζοσπαστισμού.
-Των πολιτικών και κοινωνικών προβλημάτων και αντιλήψεων από τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα ως τις ημέρες μας, ούτως ώστε να μπορείτε να ερμηνεύετε στοιχειωδώς την αποτύπωσή τους σε ‘υψηλές’ μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης. Αναλυτικότερα, στις εποχές της Απολυταρχιας, της Φωτισμένης Δεσποτείας, της Γαλλικής Επανάστασης και του Ρομαντισμού.
-Των καλλιτεχνικών αποτυπώσεων του εξωτισμού και του οριενταλισμού, καθώς και της κοινωνικής ιστορίας της μουσικής, ιδίως στο πεδίο της μουσικής άρθρωσης πολιτικών και κοινωνικών ιδεών.
-Των τρόπων που διασυνδέονται οι ‘υψηλές’ μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης με σύγχρονες πολιτικές και κοινωνικές ιδέες και αντιλήψεις.

Βιβλιογραφία μαθήματος (Εύδοξος)
ΠΡΟΤΑΣΗ 1 59357532 J. MACHLIS – C. FORNEY ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ-ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ FAGOTTOBOOKS 2014 ΑΘΗΝΑ
ΠΡΟΤΑΣΗ 2 15515 Γκέοργκ Λούκατς, Αισθητική της μουσικής 2018 ΑΘΗΝΑ

Επιπρόσθετη βιβλιογραφία για μελέτη
Richard Taruskin, The Oxford History of Western Music, vols 3-4, Oxford University Press 2010. Ιδίως τα κεφάλαια τα οποία αφορούν την όπερα.