Από τη στιγμή της εμφάνισής της, στο έργο του Γάλλου διαφωτιστή De Tracy, η έννοια της «ιδεολογίας» αποτέλεσε αναμφίβολα ένα από τα βασικότερα θεμέλια της πολιτικής νεωτερικότητας. Παράλληλα, η μελέτη της ιδεολογίας αναδείχθηκε σε έναν από τους κυριότερους ερευνητικούς τομείς στον χώρο της πολιτικής θεωρίας. Σκοπός του μαθήματος είναι, αρχικά, να παρουσιάσει μια ιστορική γενεαλογία των ποικίλων εννοιολογήσεων της ιδεολογίας, από το διαφωτιστικό πρόγραμμα της Σχολής των Γάλλων «ιδεολόγων» στις μαρξικές και μαρξιστικές θεωρήσεις και την κοινωνιολογία της γνώσης του Καρλ Μάνχαϊμ, καταλήγοντας στην χαρτογράφηση των αδιεξόδων των παραδοσιακών θεωριών της ιδεολογίας, όπως αναδεικνύονται στο έργο στοχαστών όπως ο Μισέλ Φουκώ και ο Πιερ Μπουρντιέ. Στο κυρίως μέρος του μαθήματος η συζήτηση θα επικεντρωθεί σε μια εις βάθος διερεύνηση του περάσματος από την ιδεολογία στον πολιτικό λόγο μέσω της αλλαγής παραδείγματος που επιφέρει η λεγόμενη «γλωσσολογική στροφή» και η εδραίωση του επιχειρήματος της κοινωνικής κατασκευής της πραγματικότητας (κονστρουξιονισμός). Τέλος, ιδιαίτερη έμφαση θα δοθεί στους τρόπους με τους οποίους οι παραπάνω πολιτικο-θεωρητικοί μετασχηματισμοί αποτυπώθηκαν στο έργο τριών σημαντικών προσεγγίσεων της ιδεολογίας και του πολιτικού λόγου που οριοθετούν τις σύγχρονες αναζητήσεις στο πεδίο αυτό. Πρόκειται για το έργο του Λουί Αλτουσέρ, του Ερνέστο Λακλάου και του Σλάβοϊ Ζίζεκ. Μέσα από την κριτική ανάγνωση και ανάλυση των σχετικών κειμένων θα αξιολογήσουμε τις λύσεις που προτείνουν για τον αναπροσανατολισμό της θεωρίας της ιδεολογίας σε ένα λογο-αναλυτικό πλαίσιο επηρεασμένο από τον ψυχαναλυτικό στοχασμό και τη συμβολή τους στην επαρκέστερη χαρτογράφηση των ιδεολογικών φαινομένων της πολιτικής νεωτερικότητας και μετα-νεωτερικότητας.

Με την επιτυχή ολοκλήρωση του μαθήματος, οι φοιτητές/τριες θα έχουν αποκτήσει:
– Συστηματική γνώση στον τομέα της κριτικής της ιδεολογίας και της ανάλυσης του πολιτικού λόγου.
– Διεύρυνση και εμβάθυνση του γνωστικού αποθέματος στην σύγχρονη θεωρία της ιδεολογίας, στην θεωρία του λόγου (Σχολή του Essex) και στα επιχειρήματα «κοινωνικής κατασκευής» (ιδίως εκεί όπου καταγράφεται επιρροή της ψυχαναλυτικής προσέγγισης).
– Ικανότητα επεξεργασίας και σύνθεσης στοιχείων από ποικίλες πηγές της πολιτικής θεωρίας και φιλοσοφίας (ελληνόγλωσσες και ξενόγλωσσες, συμβατικές και ηλεκτρονικές).
– Εμπέδωση ποιοτικών αναλυτικών εργαλείων και μεθόδων της πολιτικής έρευνας στο πεδίο της ανάλυσης λόγου.
– Δεξιότητες χρήσης των παραπάνω εργαλείων στην ανάπτυξη σύνθετων θεωρητικών και φιλοσοφικών επιχειρημάτων (προφορικά και γραπτά).
– Ικανότητα επιστράτευσης των παραπάνω μεθόδων στην οργάνωση και διεξαγωγή αυτοδύναμης επιστημονικής μελέτης που συναρθρώνει σύνθετα αναλυτικά μοντέλα της πολιτικής θεωρίας, της ψυχανάλυσης και της ανάλυσης λόγου στην ανάλυση συγκεκριμένων ιδεολογικών φαινομένων.
– Εμπέδωση της κριτικής ικανότητας και του αναστοχασμού στην εφαρμογή ερευνητικών σχεδίων της ιδεολογικής και λογοαναλυτικής έρευνας.

Η αξιολόγηση των φοιτητών λαμβάνει χώρα στα ελληνικά (εκτός των περιπτώσεων αλλοδαπών φοιτητών Erasmus) μέσα από (α) την κατάθεση γραπτής εργασίας στο τέλος του μαθήματος (70%), (β) τις δημόσιες παρουσιάσεις που θα αναλαμβάνουν οι φοιτητές στα σεμινάρια (30%). Τα κριτήρια αξιολόγησης σχετίζονται με τον βαθμό πρόσκτησης και επίτευξης των γνώσεων, ικανοτήτων και δεξιοτήτων που καλλιεργεί το μάθημα.

Επιπρόσθετη βιβλιογραφία για μελέτη

1. Γενικά περί ιδεολογίας και ανάλυσης πολιτικού λόγου:

Barrett, Michele, The Politics of Truth: From Marx to Foucault, Cambridge: Polity, 1991.
Barthes, Roland, Μυθολογίες, Αθήνα: Ράππας, 1979.
Berger, Peter, και Luckman, Thomas, Η κοινωνική κατασκευή της πραγματικότητας, Αθήνα: νήσος, 2003.
Bell, Daniel, The End of Ideology, 2η έκδοση, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2000.
Δεμερτζής, Ν. και Λίποβατς, Θ., Δοκίμιο για την ιδεολογία, Αθήνα: Οδυσσέας, 1994.
Δοξιάδης, Κύρκος, Ανάλυση λόγου: κοινωνικο-φιλοσοφική θεμελίωση, Αθήνα: Πλέθρον, 2008.
Eagleton, Terry, Ideology: An Introduction, Λονδίνο: Verso, 1991.
Freeden, Michael, Ideology: A Very Short Introduction, Οξφόρδη: Oxford University Press, 2003.
Freeden, Michael, Reassessing Political Ideologies, Λονδίνο: Routledge, 2001.
Freeden, Michael, Ideologies and Political Theory, Οξφόρδη: Oxford University Press, 1996.
Heywood, Andrew, Πολιτικές ιδεολογίες, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2007.
Howarth, David, Η έννοια του λόγου, Αθήνα: Πολύτροπον, 2008.
Howarth, David, Norval, Aletta, και Stavrakakis, Yannis (επιμ.) Discourse Theory and Political Analysis, Manchester: Manchester University Press, 2000.
Howarth, David και Torfing, Jacob (επιμ.) Discourse Theory in European Politics, Λονδίνο: Palgrave Macmillan, 2005.
Mάνχαϊμ, Καρλ, Ιδεολογία και ουτοπία, Αθήνα: γνώση, 1997.
Μαρξ-Ένγκελς, Η γερμανική ιδεολογία, 2 τόμοι, Αθήνα: Γκούτενμπεργκ.
More, Bacon, Neville, Τρία κείμενα για την ουτοπία, επιμ. Στέφανος Ροζάνης, Αθήνα: Μεταίχμιο, 2007.
Μοσχονάς, Σπύρος, Ιδεολογία και γλώσσα, Αθήνα: Πατάκης, 2005.
Phillips, Louise και Jorgensen, Marianne, Ανάλυση λόγου: Θεωρία και μέθοδος, Αθήνα: Παπαζήσης, 2009.
Ricoeur, Paul, Lectures on Ideology and Utopia, N.Y.: Columbia University Press, 1988.
Zizek, Slavoj (επιμ.) Mapping Ideology, Λονδίνο: Verso, 1995.
Χρύσης, Αλέξανδρος, Ιδεολογία και κριτική, Αθήνα: Στάχυ, 1993.

2. Αλτουσέρ, Λακλάου και Ζίζεκ:

Althusser, Louis, «Ιδεολογία και ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους», Θέσεις, Αθήνα: Θεμέλιο, 1990.
Althusser, Louis, «Φρόυντ και Λακάν», Θέσεις, Αθήνα: Θεμέλιο, 1990.
Althusser L., Balibar E., Ranciere J. κ.α. Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2003.
Laclau, Ernesto, Πολιτική και ιδεολογία στη μαρξιστική θεωρία: καπιταλισμός, λαϊκισμός, φασισμός, Θεσσαλονίκη: Σύγχρονα Θέματα, 1983.
Laclau, Enesto και Mouffe, Chantal, Hegemony and Socialist Strategy, Λονδίνο: Verso, 1985.
Laclau, Ernesto, Για την επανάσταση της εποχής μας, Αθήνα: νήσος, 1997.
Laclau, Ernesto, On Populist Reason, Λονδίνο: Verso, 2005.
Σταυρακάκης, Γιάννης, Ο Λακάν και το πολιτικό, Αθήνα: Ψυχογιός, 2008.
Stavrakakis, Yannis, The Lacanian Left, Εδιμβούργο: Edinburgh University Press, 2007.
Zizek, Slavoj, Μίλησε κανείς για ολοκληρωτισμό;, Αθήνα: Scripta, 2002.
Zizek, Slavoj, Η μαριονέτα και ο νάνος, Αθήνα: Scripta, 2005.
Zizek, Slavoj, Το υψηλό αντικείμενο της ιδεολογίας, Αθήνα: Scripta, 2006.

-Συναφή επιστημονικά περιοδικά:

Σημαντική βιβλιογραφική πηγή για τις ποικίλες θεματικές που σχετίζονται με την ανάλυση και την κριτική της ιδεολογίας αποτελεί το περιοδικό Journal of Political Ideologies, στο οποίο θα κληθούν να ανατρέξουν οι φοιτητές (Το ΑΠΘ διαθέτει συνδρομή στην ηλεκτρονική έκδοση του περιοδικού).

Επίσης, και οι εξής περιοδικές εκδόσεις:
Discourse Studies
Discourse and Society
Language and Politics
Psychoanalysis, Culture and Society

Τέλος, αξιοσημείωτη πηγή ερευνητικού υλικού και βοηθημάτων αποτελεί η ιστοσελίδα του Δικτύου Ανάλυσης Πολιτικού Λόγου της Ελληνικής Εταιρείας Πολιτικής Επιστήμης:
www.discourse-analysis.gr