Colloquium Τμήματος Πολιτικών Επιστημών
19.00, Παρασκευή  19/04/2019
Αίθουσα 319, 3ος όροφος, κτίριο ΝΟΠΕ

Θέμα: Αποικιακά κράτη, δημοσιονομικά κι εργασιακά καθεστώτα στην Πορτογαλική Αφρική, 1850-1975

Περίληψη παρουσίασης

Στην ομιλία θα παρουσιάσω τα κύρια ευρήματα της διατριβής μου, που εκπόνησα στην Ολλανδία. Στο πλαίσιο αυτής της μελέτης διερεύνησα τη διαμόρφωση αποικιακών κρατών και τους μετασχηματισμούς των δημοσιονομικών κι εργασιακών συστημάτων στην Πορτογαλική Μοζαμβίκη και Ανγκόλα, από την κατοχή των παράκτιων περιοχών της Κεντρικής Αφρικής κατά τη διάρκεια των δεκαετιών 1850-1880 μέχρι την ανεξαρτητοποίηση των αποικιών, μετά από έναν μακροχρόνιο πόλεμο στις δεκαετίες του ’60 και ’70.
Πώς μια «εύθραυστη» και μη εκβιομηχανισμένη ιμπεριαλιστική δύναμη, όπως η Πορτογαλία κατά το 19ο και 20ο αιώνα, κατάφερε να διατηρήσει τους εμπορικούς σταθμούς της, να καταλάβει αφρικανικά εδάφη, να εγκαταστήσει μηχανισμούς συλλογής φόρων, να προωθήσει τον εκχρηματισμό της οικονομίας και να επενδύσει σε διοίκηση και υποδομές; Ποιες ήταν οι ομοιότητες και οι διαφορές μεταξύ των πιο σημαντικών Αφρικανικών αποικιών που υπάγονταν στην εξουσία της Λισαβώνας και τί τις ξεχώριζε από τις Βρετανικές αποικίες, ως προς την εξέλιξη των δημοσιονομικών συστημάτων; Κατά πόσο επηρέασαν οι καθεστωτικές αλλαγές στη μητρόπολη απ’ τη Μοναρχία στη Ρεπουμπλικανική διακυβέρνηση και μετά στο «Νέο Κράτος» του Σαλαζάρ και πώς συνέβαλαν οι εκάστοτε τοπικές συνθήκες (γεωγραφία, δημογραφία κ.α.); Σε ποιο βαθμό τελικά μπορούν να θεωρηθούν εκμεταλλευτικές, «μινιμαλιστικές» ή αναπτυξιακές οι φορολογικές κι επενδυτικές πολιτικές της Πορτογαλικής αποικιοκρατίας σε διαφορετικές φάσεις της;
Βάσει των ποσοτικών και ποιοτικών δεδομένων που συνέλεξα από εκτενή δευτερεύουσα βιβλιογραφία και πρωτογενείς αρχειακές πηγές στη Λισαβώνα, στο Μαπούτο και στην Πρετόρια, συμπεραίνω ότι ακριβώς επειδή η Πορτογαλία ήταν σχετικά ανίσχυρη με οικονομικούς και διπλωματικούς όρους, θεσμοποίησε την άμεση, μη προοδευτική φορολόγηση των ιθαγενών Αφρικανών (indigenous taxation), καθώς και την καταναγκαστική εργασία, μετανάστευση και στρατολόγηση. Η Πορτογαλική αυτοκρατορία ήταν μια «εξαιρετική» περίπτωση όχι εξαιτίας της κουλτούρας αφομοίωσης του lusotropicalismo, όπως συχνά υποστηρίζεται στο δημόσιο λόγο ακόμα και σήμερα, αλλά ως προς το ότι κατάφερε να αποκτήσει το «μονοπώλιο της βίας» και να διατηρήσει τις αποικίες της μέχρι και τα μέσα του ’70, χρησιμοποιώντας δημοσιονομικά καθεστώτα που δεν επέτρεψαν την ανάδυση κρατών πρόνοιας, ακόμα και στην περίοδο της παγκόσμιας μεταπολεμικής οικονομικής άνθησης. Στα ύστερα χρόνια της πορτογαλικής αποικιοκρατίας επικράτησε μια ατζέντα «κατασταλτικής ανάπτυξης», την υλοποίηση της οποίας ανέκοψαν τα Αφρικανικά κινήματα ανεξαρτησίας.

Σύντομο βιογραφικό ομιλήτριας

Η Κλεονίκη Αλεξοπούλου είναι μεταδιδάκτορας στην Οικονομική Ιστορία στο Πανεπιστήμιο του Τύμπινγκεν στη Γερμανία. Μελετάει τη διαμόρφωση ανθρώπινου κεφαλαίου στην Αφρική και Μέση Ανατολή (18ος-20ος αίωνας), υπό την εποπτεία του καθηγητή Joerg Baten. Την περίοδο 2013-2018 εκπόνησε τη διατριβή της για τα αποικιακά κράτη και τα δημοσιονομικά καθεστώτα στην Πορτογαλική Αφρική (1850–1975), υπό την εποπτεία του καθηγητή Ewout Frankema και της καθηγήτριας Elise van Nederveen Meerkerk, στο Πανεπιστήμιο του Wageningen στην Ολλανδία. Ήταν επίσης επισκέπτρια ερευνήτρια στο Κέντρο Ιστορικών και Πολιτικών μελετών για την Αφρική και Μέση Ανατολή στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνια στην Ιταλία. Ολοκλήρωσε τις προπτυχιακές σπουδές της στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου (2002-2007) και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στην Πολιτική Επιστήμη και Κοινωνιολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (MA, 2009) καθώς και στη Διεθνή Ανάπτυξη (MSc, 2011) στο τμήμα Ανθρωπογεωγραφίας του Πανεπιστημίου της Ουτρέχτης. Έχει κάνει επιτόπια ή/και αρχειακή έρευνα στις εξής χώρες: Αγγλία, Πορτογαλία, Τανζανία, Νότιος Αφρική και Μοζαμβίκη. Έχει παρουσιάσει τα αποτελέσματα της έρευνάς της σε διεθνή και ευρωπαϊκά συνέδρια και δημοσιεύει άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά (πχ International Review of Social History) και συλλογικούς τόμους (Cambridge University Press). Στο παρελθόν έχει εργαστεί σε Μη Κερδοσκοπικούς Οργανισμούς κι έχει συμμετάσχει σε ERC και NWO ερευνητικά προγράμματα για τη φτώχεια, το βιοτικό επίπεδο και την «ανεπίσημη» οικονομία στην αποικιακή και μεταποικιακή Αφρική καθώς και για τους θεσμούς συλλογικής δράσης στη νεωτερική Ευρώπη. Είναι μέλος της συντακτικής ομάδας του ηλεκτρονικού περιοδικού Marginalia. Μιλάει Αγγλικά, Γερμανικά, Πορτογαλικά και Ιταλικά.